جایگاه تفکر در منظومه تدبر
با توجه به آنچه در کتاب مقدمات تدبر در قرآن بیان شد، تدبر در قرآن شامل پنج مرحله است:
تفکر در غرض، تعقل در غرض، علم و شناخت غرض، توجه به غرض و گرایش برای برنامه‌ریزی و مهیا شدن در جهت بروز غرض هدایتی پیام‌های یک سوره، بنابراین نقطه شروع تدبر در قرآن، آشنایی با شیوه‌های تفکر در قرآن است. بدین ترتیب این مرحله مهم‌ترین مرحله از تدبر به شمار می‌رود زیرا اگر این مرحله اتفاق نیفتد سایر مراحل نیز اتفاق نمی‌افتد. همچنین قوام تعقل که یکی دیگر از مراحل تدبّر است به تفکر وابسته است. بر این اساس ضرورت تفکر در قرآن همانند ضرورت تدبر و هم راستای با آن خواهد بود.
در کتاب روشهای تفکر در قرآن، دومین جلد از مجموعه تدبر، تفکر از منظر قرآن بررسی شده است که با تفکر از منظر مکاتب و آرای دیگر متفاوت است. وجه اصلی تفاوت در ماهیت تدبری آن است که لازم است فرد را به سمت عمل صالح یعنی عملی که مقبول درگاه الهی است سوق دهد. تفکر قرآنی یعنی اینکه با رجوع به سوره‌های قرآن وضعیت موجود(وضعیت حاکی از نقص و نیاز)، وضعیت مطلوب و سیر حرکت از وضعیت موجود به مطلوب را کشف کرده و در این مسیر حرکت کنیم.
برای فعال شدن تفکر باید فرد نسبت به آنچه از جانب خدا آمده آگاهی یابد و به آن اطمینان پیدا کند. موضوعی که در تفکر به عنوان عنصر محوری مورد بحث است این است که بتوان برای رسیدن به علم، بیشترین تفکیک و تمایز را انجام داد. اما این مهم نباید به تشتت بیانجامد. در تفکر حقیقی، یک وحدت رویه وجود دارد. انسان باید بین بسیاری از نیازها، نیاز حقیقی را بشناسد و بین بسیاری از حالات برطرف شدن نیاز، حالت اصلی را پیدا کند و بین تکثر راه‌ها، مستقیم ترین مسیر را انتخاب کند.
غایت کتاب
-غایت این کتاب، فهم معنای تفکر که حرکت از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب است، می‌باشد. فعال شدن تفکر سبب رشد و ارتقاء انسان می شود. سیر تفکر در انسان از مواجهه با نیاز و سؤال و مسئله شروع می‌شود و باید برای برطرف شدن نیاز و سؤال و مسئله راهی نزدیک و آسان بیابد. لازمه برطرف شدن نیاز و سؤال و مسئله، دستیابی به علم و عمل است.
فرآیند دروس کتاب
-این کتاب، شامل ۱۴ درس است که روش‌هایی برای فعال شدن تفکر در بستر سوره‌هایی از کتاب الهی را ارایه می دهند. روشی که برای یک سوره بیان می‌شود، برای مطالعه سایر سوره‌ها نیز مفید است. در حقیقت رابطه روشهای بیان شده در دروس با هم رابطه‌ای طولی است نه عرضی، و به نوعی تکمیل کننده هم می‌باشند:
１. روش‌هایی در جهت تقویت شناسایی مولفه‌های سوره ( شامل خوب دیدن و خوب شنیدن در محضر سوره مبارکه علق، قالب‌های ادبی و بیانی در محضر سوره مبارکه قلم، توجه به پس زمینه های هر رخداد در محضر سوره مبارکه مدثرو تحلیل واژگان در محضر سوره مبارکه کافرون)
２. روش گزاره نویسی به منظور تشخیص ارتباطات موجود بین مولفه‌های شناسایی شده و بیان صحیح آن، در جهت گسترش فهم و ارتقاء آن (در محضر سور مبارکه فیل و قریش)
３. روش ترسیم نمودار در جهت نظم دهی به یافته ها و راهیابی به الگوی عملی و ارتقاء قدرت برنامه ریزی (در محضر سور مبارکه بلد و ملک)
تدبر در قرآن شامل پنج مرحله تفکر در غرض، تعقل در غرض، علم و شناخت غرض، توجه به غرض و گرایش برای برنامه‌ریزی و مهیا شدن در جهت بروز غرض هدایتی پیام‌های یک سوره است.
چنان که گفته شد تفکر در غرض کلمات و آیات سوره اولین مرحله از تدبر است. بدین ترتیب این مرحله مهم‌ترین مرحله از تدبر به شمار می‌رود زیرا اگر این مرحله اتفاق نیفتد سایر مراحل نیز اتفاق نمی‌افتد.
طبیعی است برای ورود به حوزه تفکر در قرآن، نیازمند تکرار و تمرین خواهیم بود و در صورت نتیجه‌بخشی تفکر و نیز استمرار آن است که می‌توان به سایر مراحل تدبر راه یافت.
( بخشهایی از مقدمه کتاب)
وجه اصلی تفاوت تفکر قرآنی با غیر آن، ماهیت تدبری آن است که لازم است تفکر، فرد را به سمت عمل صالح یعنی عملی که مقبول درگاه الهی است سوق دهد.
تفکر در قرآن همانند منطق از جنس سیر و حرکت است، لیکن بر خلاف منطق این حرکت محدود به ذهن انسان نیست، بلکه مربوط به نفس وی می‌باشد؛ به نحوی که از یک نیاز آغاز شده و به سمت رفع نیاز حرکت می‌کند. البته تفکر در قرآن بار معنایی مثبتی دارد و تنها حرکت از مواجهه با نیازی حقیقی تا رفع آن را شامل می‌شود.
بنابراین در منطق قرآن اگر تفکر در ارتباط با نیازی حقیقی نباشد، دیگر تفکر نیست؛ اگر به عمل صالح، رفع نیاز و تحقق بیرونی منجر نشود، دیگر تفکر نیست. ( برگرفته از مقدمات و درس اول کتاب)
اینکه ما در مواجهه با یک سوره، به نیازی حقیقی پی ببریم و سوره ما را با مسأله‌ای حقیقی مواجه کند، تفکر در آن صورت گرفته است.
این تفکر وقتی عمیق‌تر می‌شود که در مواجهه با سوره اجمالاً منفعت حاصل از رفع آن نیاز و پاسخ به آن مسأله را دریابیم و بتوانیم وضعیت مطلوب را مشاهده کنیم.
همچنان این تفکر وقتی عمیق‌تر می‌شود که ما بتوانیم در مواجهه با سوره مسائل و مطالب مرتبط با نیاز و مسأله را بررسی کنیم. اینکه این نیاز چگونه شکل گرفته، تحت تأثیر چه عواملی است، چگونه خود را نشان می‌دهد و … ( بررسی وضع موجود)
غایت سیر تفکر وقتی است که ما در مواجهه با سوره بتوانیم مسیر حرکت از وضعیت موجود و رسیدن به وضعیت مطلوب را مشاهده کنیم و در عمل خود را در راستای رفع آن نیاز قرار دهیم.
( برگرفته از درس اول کتاب)
اول : توجه کنیم برای ورود به حوزه تفکر در قرآن، نیازمند تکرار و تمرین خواهیم بود و در صورت نتیجه‌بخشی تفکر و نیز استمرار آن است که می‌توان به سایر مراحل تدبر راه یافت.
دوم: تأمل و دقت در مطالب بیان شده در سوره‌ها موجب فعال شدن بیشتر تفکر می‌شود. همراهی و زندگی با سوره‌های این کتاب موجب شکوفا شدن تفکر در مخاطب می‌شود. درس‌های کتاب تلاش کرده‌اند فضایی برای انس، تکرار و تمرین سوره ها را ایجاد کنند. دقت در انجام تمرین‌ها برای فعال شدن تفکر ضرورتی غیر قابل انکار است. بنابراین برای سوره‌های این کتاب به ویژه سوره‌های بلندتر، لازم است دو تا سه هفته اختصاص داده شود.
سوم: پس از مطالعه هر سوره، داشتن برنامه‌ای عملی در اجرایی کردن پیام‌های سوره موجب تقویت طهارت و توفیق فهم بیشتر مطالب خواهد شد. در غیر این صورت فرد دچار «سوء هاضمه فکری» خواهد شد.
( برگرفته از مقدمه کتاب)
اول اینکه ابتدا کتاب را یکبار به صورت اجمالی مطالعه کنید و بعد به مطالعه تفصیلی درس به درس اقدام کنید. . زیرا دروس انتخابی با هم پیوسته است و لازم است قرآن‌پژوه در هر درسی، از مختصات مطالب بیان شده مطلع باشد. خوب است مطالعه اجمالی هر درس را ابتدای مطالعه تفصیلی همان درس و قبل از دست به قلم شدن برای انجام تمارین هم داشته باشید.
دوم اینکه ممکن است سنگین بودن مطالعه کتاب به خاطر درس‌هایی باشد که به مطالب مرتبط با تفکر می پردازد. در این صورت خوب است ابتدا روی درس های دربردارنده سوره‌ها تمرکز کنید و بعد از خوب جا افتادن این درس‌ها به مطالعه دروس مرتبط با مبحث تفکر اقدام نمایید.
سوم اینکه اگر همچنان مطالعه این دروس سنگین بود، می‌توانید کتاب‌هایی نظیر پرورش تفکر قرآنی را به جای این دروس مطالعه نمایید یا اینکه مطالعه این دروس را به وقت دیگری موکول نمایید.
(برگرفته از مقدمه کتاب)
