چیستی روشهای تدبر کلمهای
سومین کتابی که در دوره عمومی روشهای تدبر در قرآن ارائه می شود، کتاب روشهای تدبر کلمهای است. این با ارائه روشهایی درصدد است تا مخاطب بتواند با رویکرد کلمهای، قرآن را مورد بررسی قرار دهد و به کمک کلمات و مفاهیم یک سوره به غرض آن نزدیک شود.
هر کلمه در سوره و در کل قران جایگاه، نقش و کارکردی دارد که تدبر کلمهای قرآن، عهدهدار تبیین این سه است. چنین تبیینی است که میتواند مخاطب را قادر سازد تا کلمات مناسب و متناسب با مقصد خود را شناسایی کرده و تشخیص دهد.
ضرورت و چرایی تدبر کلمهای در قران
کلمات کلید فهم حقایق قرآن هستند. چراکه کلمات از یک سو مخاطب را به حقایق و معنای خود دلالت داده و از سوی دیگر با مصادیق مرتبط میسازند. بنابراین در تدبر کلمهای، چگونگی کشف ارتباط معانی کلمات با حقایق و نیز چگونگی کشف ارتباط مصادیق با معانی مد نظر است.
در تدبر کلمهای معلوم میشود که هر کلمهای در راستای تبیین موضوع و غرض سوره به کارگرفته شده است، لذا فهم دقیق یک کلمه، فرد را به حقایقی از سوره میرساند و او میتواند آن حقایق را به کار گیرد. بدین ترتیب او قوانین زندگی را شناخته، با شناخت مصادیق آن امکان تعمیم آن را یافته میتواند در موقعیت های عمل آنها را به کارگیرد.
بنابراین میتوان گفت علم به حقایق و شناخت مصادیق آن در موقعیتهای عملی از طریق کلمات میسر میشود و این خود بیانگر ضرورت تدبر کلمهای است.
سیر تدبر کلمهای
در تدبر کلمه ای مخاطب در می یابد:
- میتوان به معنا، مصداق و مفهوم کلمات توجه کرده و از این طریق کلمات را بهتر شناخت
- میتوان روابط موجود بین کلمات یک آیه و یا یک سوره را مورد توجه قرار داد و از این طریق کلمه را در سوره دقیق تر مورد بررسی قرار داد
- میتوان کلمات را در خود سوره مطالعه کرد و تعاریف کلمات یک سوره را از متن آن استخراج نمود
- میتوان به ارتباط کلمات با غرض سوره توجه نمود و به نظم موجود بین کلمات یک سوره با محوریت مفهوم یا کلمه محوری در غرض رسید
و خلاصه اینکه مخاطب در می یابد به کمک کلمات می توان بین متن قرآن و متن زندگی حرکت کرد، حقایق قرآن را در زندگی عینیت بخشید و مسائل زندگی را به قرآن ارجاع داد.
از این رو سیر دروس کتاب از بحث راجع به معنا شروع شده و به ارتباط زنجیره کلمات یک سوره ختم میشود. گفتنی است هر درس دربردارنده سوره و روش بوده و این دو به صورت ممزوج بایکدیگر آمده اند.
پیشنیاز تدبر کلمهای
-مهمترین پیش نیاز تدبر کلمه ای نیاز به دریافت و فهم عمیق تر قرآن است؛ این نیاز معمولا وقتی شکل میگیرد که یک سوره را میخوانیم و اهتمام عملی بدان داریم و میخواهیم نحوه عینییت بخشیدن به حقایق را دریابیم یا در میدان عمل با سؤالات و نیازهایی مواجه میشویم که پاسخ به آنها نیازمند عمیقتر شدن و دقت در کلمات آیات و سوره هاست.
نحوه ارزیابی
-چنانچه بتوانیم در مواجهه با یک سوره، در کلمات آن به ویژه کلمات کلیدی عمیق شویم؛ در تدبر کلمه ای توفیق حاصل کردهایم؛ شاخص های این توفیق عبارتست از اینکه فهم خود را از کلمات سوره ارتقا داده، به تعریفی از آن کلمه در سوره برسیم، ارتباط بین کلمات یک سوره را بتوانیم کشف کنیم و در نهایت اینکه سوره و غرض هدایتی آن را از مسیر فهم کلمات بفهمیم.
همانطور که در کتاب روشهای تفکر دیدیم، یکی از ابعاد خوب دیدن و خوب شنیدن سورههای قرآن، دقت در کلمات آنهاست. این دقت به طور ویژه منجر میشود به ارتقای عمق نگاه ما در مواجهه با سوره های قرآن منجر می شود. بنابراین تدبر کلمهای در امتداد روشهای تفکر در قران هست.
از طرفی از کتاب مقدمات تدبر دریافتیم تدبر در قرآن شامل پنج مرحله تفکر در غرض، تعقل در غرض، علم و شناخت غرض، توجه به غرض و گرایش برای برنامهریزی و مهیا شدن در جهت بروز غرض هدایتی پیامهای یک سوره است. در کتاب روشهای تفکر در قرآن نحوه تفکر در غرض را دریافتیم. در این کتاب و به کمک دقت در کلمات یک سوره و روابط بین آنها درصددیم تا به فهم بیشتری از حقایق، قوانین و معیارهای برگفته از یک سوره برسیم. دریافت قوانین ومعیارها از سوره، تعقل را در ما تقویت میکند.
در کتاب مقدمات تدبر دریافتیم چگونه از کلمات یک سوره تصویرسازی کنیم؛ در کتاب روشهای تفکر هم با خوب دیدن و شنیدن کلمات یک سوره آشنا شدیم. در اثر بهتر دیدن کلمات میتوان آن را تجزیه و تحلیل کرد و مقدمات و لوازم و آثار از آن استخراج نمود.
در تدبر کلمهای به دنبال آن هستیم تا با استفاده از کلمات یک سوره در آن تدبر کنیم و به غرض هدایتی آن نزدیک شویم. البته این مهم وقتی محقق میشود که ما کلمات را فراتر از کتاب لغت یعنی در متن سوره بررسی و تحلیل کنیم، به تعریف کلمات در فضای سوره نزدیک شویم، روابط بین کلمات و نظم حاکم بین آنها را ببینیم و از این رهگذر به فهم بالاتری از غرض یک سوره نزدیک شویم. ( برگرفته از مقدمه کتاب)
هر کلمه معنایی دارد و حقیقتی را به ما منتقل میکند، در عین حال هر کلمه مصداق هم دارد و نحوه ظهور این حقیقت را هم به ما نشان میدهد. بنابراین کلمه واسطه انتقال ما از مصادیق به حقایق و از حقایق به مصادیق هستند. هر کلمه ای حقیقتی را به ما منتقل میکند و ما را در معرض دریافت آن قرار میدهد.
به همین دلیل انس با معنا و مصادیق کلمات سورهها و دقت در روابط بین آنها سبب میشود حقایق بیش از پیش برای ما آشکار شود و تعقل در ما تقویت شود. عقل در انسان کشف کننده حقیقت و قوانین حاکم بر زندگی انسان است و معیار و ملاک عمل را در اختیار انسان قرار میدهد. بنابراین همراهی با سورههای این کتاب با تأکید بر کلمات آنها به تقویت تعقل در مخاطب منجر میشود. ( برگرفته از مقدمه کتاب)
بازه مناسب برای مطالعه تدبر کلمه ای 16 تا 19 هفته است. با توجه به اینکه کتاب 9 درس دارد، میتوان به هر درس به طور میانگین 2 هفته اختصاص داد.
در هر درس سوره اصلی سوره ابتدایی آن میباشد و سورههای دوم و سوم بیشتر جنبه تکمیلی و تمرینی دارد. بنابراین اولویت بر تمرکز و زندگی با سورههای اصلی دروس هست. لیکن چنانچه بتوانیم در طول هفته اول روی سوره اصلی درس متمرکز شویم، آن را مطالعه کرده و با آن زندگی نماییم، در هفته دوم میتوان روی سوره مکمل متمرکز شد.
به هر کتابی، مفردات، قاموس و.. میشود مراجعه کرد اما کتاب التحقیق دارای یک ویژگی خاص برای ما است و آن این که چون کلمات در این کتاب جنس و فصل دارد برای ما آموزشی است و کار را راحتتر کرده است. بهتر است با همین کتاب کار کنین البته بعد از آن که تسلط نسبی پیدا کردین میتوانین به کتب دیگر مراجعه کنین. در المیزان بیشتر از مفردات راغب استفاده شده است و مجمع البیان و برخی از واژهها را هم خود علامه معنا کردهاند. کتاب مفردات کتاب مورد وثوق همه هست. کتاب التحقیق را برخی مانند آقای جوادی آملی پذیرفتهاند و واژه های زیارت جامعه را از این کتاب استخراج کردهاند. برخی مفسرین با التحقیق مشکل دارند و اعتقاد دارند علامه مصطفوی معناگرایانه با واژهها برخورد کرده است. آنچه غایت ماست این است که فرد خود بتواند معناشناسی کند مانند آنچه در سوره زمر آموزش داده شده است و استفاده از کتاب التحقیق یک دوره گذار است.
جهت فهم معانی کلمات از کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» استفاده شده و متن آن عمداً ترجمه نشده است، چرا که برای مطالعه لغت میبایست قرآنپژوه تعریف کلمات را با زبان اصلی آن فرا بگیرد. در عین حال برای سهولت در مطالعه، در برخی از دروس، نکاتی از متن عربی ذکر شده که میتواند جهت ترجمه به فرد کمک کند. ( مقدمه کتاب)
توصیه می شود هنگام مطالعه متن عربی، معنای هر کلمهای را که نمیدانید، از کتاب لغت ببینید یا از هم مباحثهای خود بپرسید. همچنین از ظرفیت خود متن عربی برای فهمیدن معنای کلماتی که نمیدانیم، میتوان استفاده نمود. علاوه بر آن، بعد از مطالعه معنای کلمات به زبان عربی، به دنبال آن هستیم که برداشت خود را از معنا در قالب عباراتی بیان کنیم. خیلی وقتها با توجه به فهم کلی از متن هم میتوان به برداشتهایی از معنای کلمه رسید.
برای مطالعه بهتر واژگان قرآن می توان از سایت قرآن واژه استفاده نمود. در این سایت معنای کلمات از کتاب مفردات راغب، المیزان و نیز در آثار پژوهشی مبتنی بر عرف قرآن آمده است.
علاوه بر این در نرم افزار جامع التفاسیر نور و پایگاه جامع قران هم لغتنامه موجود بوده و می توان معنای مفردات را از کتب لغت مختلف دید و مقایسه نمود.